محمد بن ابراهیم برغشیبَرْغُشی، یا بَرْغَشی، ابوالمظفر محمد بن ابراهیم، از وزیران پایان روزگار سامانیان است. ۱ - اختلاف در نام برغشینام وی در برخی از منابع و پاره‌ای از نسخه‌ها بُزغُشی ضبط شده. [۱]
محمد عتبی، تاریخ یمینی، ص۱۴۴، ترجمه ناصح جرفادقانی، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۲]
محمد عتبی، تاریخ یمینی، ص۱۵۲، ترجمه ناصح جرفادقانی، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۳]
علی بیهقی، تاریخ بیهق، ج۱، ص۱۸۹، به‌کوشش کلیم الله حسینی، حیدرآباد دکن، ۱۹۶۸م.
[۴]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع الانساب، ج۱، ص۲۶، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۵]
جعفر شعار، حاشیه بر تاریخ یمینی، ج۱، ص۱۵۲، حاشیه ۲، (نک: هم، عتبی).
[۶]
علی اکبر فیاض، حواشی بر تاریخ، ج۱، ص۳۵۷، حاشیه ۲، (نک: هم، بیهقی، ابوالفضل).
اما در شرح تاریخ یمینی و منابع مهم دیگر نام او برغشی آمده است. [۷]
احمد منینی، شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی)، ج۱، ص۲۵۰، قاهره، ۱۲۸۶ق.
[۸]
محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ج۱، ص۲۵۰، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی).
[۹]
محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ج۱، ص۲۸۸، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی).
[۱۰]
محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ج۱، ص۲۸۹، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی).
[۱۱]
عبدالحی گردیزی، زین‌الاخبار، ج۱، ص۱۷۱-۱۷۲، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۴۷ش.
[۱۲]
ابوالفضل بیهقی، تاریخ، ج۱، ص۳۵۷، به‌کوشش قاسم غنی و علی اکبر فیاض، تهران، ۱۳۲۴ش.
[۱۳]
ابوالفضل بیهقی، تاریخ، ج۱، ص۳۵۹، به‌کوشش قاسم غنی و علی اکبر فیاض، تهران، ۱۳۲۴ش.
[۱۴]
جعفر شعار، حاشیه بر تاریخ یمینی، ج۱، ص۱۵۲، حاشیه ۲،(نک: هم، عتبی).
با وجود این، تلفظ درست این نام، با اطمینان روشن نیست. از شعر ابومنصور فوشنجی (ملقب به مضراب الشعر) نیز تنها این اندازه پیداست که حرف اول و سوم آن متحرک و حرف دوم آن ساکن است. [۱۵]
محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ج۱، ص۲۸۹، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی).
[۱۷]
علی اکبر فیاض، حواشی بر تاریخ، ج۱، ص۳۵۷، حاشیه ۲، (نک: هم، بیهقی، ابوالفضل).
در عین حال، از آنجا که ناصرالدین منشی کرمانی نام او را برغوشی ضبط کرده است، [۱۸]
ناصرالدین منشی کرمانی، نسائم الاسحار، ج۱، ص ۳۹، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۶۴ش.
بعید نیست که منسوب به برگوش، از شهرهای ناحیه چاچ بوده باشد. [۲۰]
محمد ابن حوقل، صوره الارض، ج۲، ص۵۰۷، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۹م.
[۲۲]
عبدالحی حبیبی، حواشی بر زین الاخبار، ج۱، ص۱۷۱، حاشیه ۹،(نک: هم، گردیزی).
۲ - نفوذ غلامان ترک در دربار سامانیاننفوذ روز افزون غلامان ترک در دربار سامانی، نه تنها وزیران، دبیران و دهقانان ایرانی را تهدید می‌کرد، بلکه به تدریج از قدرت امیران سامانی نیز می‌کاست. از حدود ربع آخر سده ۴ق، اختلاف و بی‌اعتمادی میان والیان و سپهسالاران ایرانی و ترک دولت سامانی افزایش یافت. سقوط بخارا تختگاه سامانیان به دست ترکان مسلمان قراخانی (۳۸۲ق /۹۹۲م)، هر چند دوامی نداشت، اما آشفتگی اوضاع را بیش از پیش نمایان ساخت. اتحاد نافرجام ابوالحسن فایق و ابوعلی سیمجور برضد سامانیان (۳۸۴ق) نیز، به توسعه قدرت سبکتکین امیرغزنه انجامید و دربار بخارا را زیر نفوذ وی قرار داد. [۲۳]
عبدالحسین زرین کوب، تاریخ مردم ایران، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۷، تهران، ۱۳۶۸ش.
حکومت نوح بن منصور سامانی یا نوح دوم (۳۶۵-۳۸۷ق/۹۷۶- ۹۹۷م) نیز از همان ابتدا متکی به سرداران ترک بود. وزیر او عبدالله محمد بن احمد جیحانی ظاهراً «به سبب پیری عذر خواست»، [۲۴]
محمد نرشخی، تاریخ بخارا، ج۱، ص۱۳۶، ترجمه احمدبن محمد قباوی، تلخیص محمدبن زفر، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ۱۳۶۳ش.
اما شاید در باطن از تسلط و مداخله سرداران ترک در کار دیوان که باعث اختلال در اداره مملکت می‌شد، به تنگ آمده بود. [۲۵]
عبدالحسین زرین کوب، تاریخ مردم ایران، ج۲، ص۲۱۲، تهران، ۱۳۶۸ش.
چندسال بعدهم، وزیر دیگرش ابونصر بن ابی زید، به دست غلامان کشته شد.۳ - منصب وزارت برغشینوح از بیم سبکتکین که پشتیبان وزیر بود، غلامان را دستگیر کرد و کشت. سپس از سبکتکین خواست تا جانشین وزیر را تعیین کند؛ اما سبکتکین در این ماجرا مداخله نکرد و سرانجام، ابوالمظفر برغشی که احتمالاً مورد تأیید سبکتکین نیز بود، به وزارت برگزیده شد و تا پایان فرمانروایی نوح بن منصور، وزارت او را برعهده داشت. [۲۶]
محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ج۱، ص۲۴۱، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی).
[۲۷]
محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ج۱، ص۲۵۰، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی).
[۲۸]
محمد عتبی، تاریخ یمینی، ص۱۳۹-۱۴۰، ترجمه ناصح جرفادقانی، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۲۹]
محمد عتبی، تاریخ یمینی، ص۱۴۴، ترجمه ناصح جرفادقانی، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۳۰]
رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، ج۲، ص۸۲، به کوشش احمد آتش، آنکارا، ۱۹۵۷م.
[۳۱]
ناصرالدین منشی کرمانی، نسائم الاسحار، ج۱، ص ۳۹، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۳۲]
غیاث الدین خواندمیر، دستور الوزراء، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۳۳]
بارتولد، و و ترکستان نامه، ج۱، ص۵۶۲، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۲ش.
۴ - اختلاف برغشی با فایقبا مرگ نوح دوم، پسر خردسالش ابوالحارث منصور یا منصور دوم (حک ۳۸۷-۳۸۹ق/۹۹۷-۹۹۹م) جانشین وی شد و وزارت همچنان در دست برغشی باقی ماند؛ اما نیابت حکومت، به فایق سپرده شد و در واقع زمام امور در اختیار وی قرار گرفت. [۳۴]
محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ج۱، ص۲۶۴- ۲۶۵، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی).
[۳۵]
محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ج۱، ص۲۶۸-۲۶۹، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی).
[۳۶]
محمد عتبی، تاریخ یمینی، ص۱۵۲، ترجمه ناصح جرفادقانی، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۳۷]
محمد عتبی، تاریخ یمینی، ص۱۵۵-۱۵۶، ترجمه ناصح جرفادقانی، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۳۸]
عبدالحی گردیزی، زین‌الاخبار، ج۱، ص۱۷۱، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۴۷ش.
[۳۹]
رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، ج۲، ص۸۶ -۸۷، به کوشش احمد آتش، آنکارا، ۱۹۵۷م.
[۴۰]
محمد شبانکاره‌ای، مجمع الانساب، ج۱، ص۲۶، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۳ش.
مداخله فایق در امور مملکتی، سبب ایجاد اختلاف شدیدی میان او و برغشی گردید و برغشی به امیر سامانی پناهنده شد. فایق با خشونت و اصرار فراوان، تسلیم وی را طلب کرد، اما منصور نپذیرفت و فایق هم با ناخشنودی بخارا را ترک کرد. سرانجام با وساطت بزرگان دولت، میان طرفین موافقتی حاصل آمد و برخلاف میل قلبی منصور، برغشی از کار بر کنار شد (۳۸۸ق/ ۹۰۱م). وزارت را به ابوالقاسم عباس بن محمد برمکی سپردند و برغشی را به گوزگانان (جوزجان) فرستادند. [۴۱]
محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ج۱، ص۲۸۸- ۲۸۹، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی).
[۴۲]
محمد عتبی، تاریخ یمینی، ص۱۶۸، ترجمه ناصح جرفادقانی، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۴۳]
عبدالحی گردیزی، زین‌الاخبار، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۴۷ش.
[۴۴]
رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، ج۲، ص۹۶، به کوشش احمد آتش، آنکارا، ۱۹۵۷م.
[۴۵]
ناصرالدین منشی کرمانی، نسائم الاسحار، ج۱، ص۳۹، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۴۶]
ابوالفضل بیهقی، تاریخ، ج۱، ص۳۵۸، به‌کوشش قاسم غنی و علی اکبر فیاض، تهران، ۱۳۲۴ش.
[۴۷]
بارتولد، و و ترکستان نامه، ج۱، ص۵۶۴، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۲ش.
۵ - گزارش ابوالفضل بیهقی از برغشیگزارش ابوالفضل بیهقی درباره برغشی، [۴۸]
ابوالفضل بیهقی، تاریخ، ج۱، ص۳۵۷- ۳۵۸، به‌کوشش قاسم غنی و علی اکبر فیاض، تهران، ۱۳۲۴ش.
هرچند با گزارش عتبی و دیگر منابع متفاوت است، اما نشان می‌دهد که در چنان اوضاع و احوالی، خود برغشی هم تمایلی به ادامه وزارت نداشته است. بر اساس این گزارش، برغشی چون دریافت که کار سامانیان «به آخر آمده است»، حیله‌ای ساخت و ۵هزار دینار به یکی از پزشکان دربار داد تا به دروغ، بیماری وی را تأیید کند. امیر سامانی که سرانجام از بهبود او ناامید شده بود، به وی اجازه داد تا به ملکی که در گوزگانان خریده بود، عزیمت کند و به والی گوزگانان فرمان داد که وی را بزرگ دارد. [۴۹]
ابوالفضل بیهقی، تاریخ، ج۱، ص۳۵۷- ۳۵۸، به‌کوشش قاسم غنی و علی اکبر فیاض، تهران، ۱۳۲۴ش.
چندی بعد، چون خاندان سامانی بر افتاد (۳۸۹ق/ ۹۹۹م)، برغشی، ملک خود را در گوزگانان فروخت و به نیشابور رفت. [۵۰]
ابوالفضل بیهقی، تاریخ، ج۱، ص۳۵۸، به‌کوشش قاسم غنی و علی اکبر فیاض، تهران، ۱۳۲۴ش.
ظاهراً وی تا پایان عمر، در آنجا ساکن بود و به قولی در آنجا، مدت ۳۰ سال به مطالعه و تألیف اشتغال داشت. [۵۱]
ناصرالدین منشی کرمانی، نسائم الاسحار، ج۱، ص۳۹، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۵۲]
غیاث الدین خواندمیر، دستور الوزراء، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۵۵ش.
ابوالفضل بیهقی روایت کرده که ابوالمظفر برغشی را در ۴۰۰ق در نیشابور دیده است. برغشی در آن زمان، «پیری سخت بشکوه» بوده و «موی سفید چون کافور» داشته است. [۵۳]
ابوالفضل بیهقی، تاریخ، ج۱، ص۳۵۷- ۳۵۸، به‌کوشش قاسم غنی و علی اکبر فیاض، تهران، ۱۳۲۴ش.
به هر حال، بزرگان نیشابور در بزرگداشت برغشی کوتاهی نمی‌کردند و همواره او را برصدر می‌نشاندند. محمود غزنوی نیز وی را «خواجه» می‌خواند و چند بار قصد کرد که برغشی را وزارت دهد، اما او نپذیرفت. [۵۴]
ابوالفضل بیهقی، تاریخ، ج۱، ص۳۵۹، به‌کوشش قاسم غنی و علی اکبر فیاض، تهران، ۱۳۲۴ش.
با اینکه ابومنصور فوشنجی، اشعاری در تأسف بر زمان وزارت ابوعلی بلعمی و انتقاد از وزارت برغشی سروده است. [۵۵]
محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ج۱، ص۲۸۹، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی).
[۵۶]
محمد عتبی، تاریخ یمینی، ص۱۶۸، ترجمه ناصح جرفادقانی، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۵۸]
سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال واشعار رودکی، ص۳۴۶، تهران، ۱۳۳۶ش.
منینی او را از کاردان‌ترین و فاضل‌ترین وزیران سامانیان دانسته است. [۵۹]
احمد منینی، شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی)، ج۱، ص۲۵۰، قاهره، ۱۲۸۶ق.
۶ - فهرست منابع(۱) محمد ابن حوقل، صوره الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۹م. (۲) ابراهیم اصطخری، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۲۷م. (۳) بارتولد، و و ترکستان نامه، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۲ش. (۴) ابوالفضل بیهقی، تاریخ، به‌کوشش قاسم غنی و علی اکبر فیاض، تهران، ۱۳۲۴ش. (۵) علی بیهقی، تاریخ بیهق، به‌کوشش کلیم الله حسینی، حیدرآباد دکن، ۱۹۶۸م. (۶) عبدالملک ثعالبی، یتیمه الدهر، به‌کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۳۷۷ق. (۷) عبدالحی حبیبی، حواشی بر زین الاخبار (نک: هم، گردیزی). (۸) غیاث الدین خواندمیر، دستور الوزراء، به کوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۵۵ش. (۹) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش احمد آتش، آنکارا، ۱۹۵۷م. (۱۰) عبدالحسین زرین کوب، تاریخ مردم ایران، تهران، ۱۳۶۸ش. (۱۱) محمد شبانکاره‌ای، مجمع الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۳ش. (۱۲) جعفر شعار، حاشیه بر تاریخ یمینی (نک: هم، عتبی). (۱۳) محمد عتبی، «تاریخ یمینی»، ضمن شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی) (نک: هم، منینی). (۱۴) محمد عتبی، تاریخ یمینی، ترجمه ناصح جرفادقانی، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۵۷ش. (۱۵) علی اکبر فیاض، حواشی بر تاریخ (نک: هم، بیهقی، ابوالفضل). (۱۶) عبدالحی گردیزی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۴۷ش. (۱۷) محمد مقدسی، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م. (۱۸) احمد منینی، شرح الیمینی (الفتح‌الوهبی)، قاهره، ۱۲۸۶ق. (۱۹) ناصرالدین منشی کرمانی، نسائم الاسحار، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۶۴ش. (۲۰) محمد نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمه احمدبن محمد قباوی، تلخیص محمدبن زفر، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۲۱) سعید نفیسی، محیط زندگی و احوال واشعار رودکی، تهران، ۱۳۳۶ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «برغشی»، شماره۴۷۵۸. |